प्रा. प्रशांत शिंपी : बिग डेटा मुळे उद्योग आणि प्रशासनात क्रांती

बिग डेटा : डिजिटल युगातील क्रांतीकारक संकल्पना

आजच्या डिजिटल युगात बिग डेटा ही एक महत्त्वाची संकल्पना बनली आहे, जी विविध उद्योग, व्यवसाय आणि प्रशासनासाठी क्रांतिकारी बदल घडवून आणत आहे. ऑनलाइन खरेदी, सोशल मीडिया पोस्ट, स्मार्टफोनमधील सेन्सर्स, औद्योगिक उपकरणे आणि विविध डिजिटल साधनांद्वारे दर सेकंदाला प्रचंड प्रमाणात डेटा तयार केला जातो.

पण बिग डेटा म्हणजे नक्की काय, आणि तो इतका महत्त्वाचा का आहे?

—

बिग डेटाची संकल्पना आणि त्याचे महत्त्व

बिग डेटा म्हणजे अत्यंत मोठ्या प्रमाणावर असलेला डेटा, जो पारंपरिक संगणकीय प्रणालींनी सहजपणे प्रक्रिया करू शकत नाही. त्याची विशेष वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत –

बिग डेटाचे तीन महत्त्वाचे पैलू (3Vs):

1. प्रमाण (Volume) –

सोशल मीडिया, वित्तीय व्यवहार, वैद्यकीय नोंदी, उपग्रह प्रतिमा यासारख्या स्त्रोतांमधून दररोज झपाट्याने वाढणारा प्रचंड डेटा.

 

2. गती (Velocity) –

डेटा वेगाने निर्माण आणि प्रक्रिया होतो, जसे की शेअर बाजार व्यवहार, ऑनलाईन ट्रान्झॅक्शन, GPS ट्रॅकिंग, लाईव्ह व्हिडिओ स्ट्रीमिंग.

 

3. विविधता (Variety) –

डेटा वेगवेगळ्या स्वरूपात असतो –

संरचित डेटा (Structured Data): डेटाबेस, एक्सेल सारख्या रचना असलेल्या डेटाचे स्वरूप.

अर्ध-संरचित डेटा (Semi-Structured Data): JSON, XML फायली.

असंरचित डेटा (Unstructured Data): प्रतिमा, व्हिडिओ, ऑडिओ, सोशल मीडिया पोस्ट, मजकूर आदी.

 

अधिक दोन पैलू (5Vs):

4. विश्वसनीयता (Veracity) – डेटा अचूक आणि विश्वासार्ह असावा. चुकीचा किंवा अपूर्ण डेटा चुकीच्या निर्णयांना कारणीभूत ठरू शकतो.

5. मूल्य (Value) – डेटामधून मिळणारी माहिती व्यवसाय आणि समाजासाठी किती उपयुक्त आहे, हे महत्त्वाचे असते.

बिग डेटाचा विविध क्षेत्रांवरील प्रभाव

बिग डेटा विविध उद्योगांमध्ये परिवर्तन घडवत आहे आणि व्यवसाय अधिक चांगल्या पद्धतीने चालवण्यास मदत करत आहे.

1. आरोग्य सेवा (Healthcare):

हॉस्पिटल्स आणि संशोधक बिग डेटा वापरून आजारांचे लवकर निदान करतात, नवीन उपचार विकसित करतात.

मेडिकल इमेज प्रोसेसिंग आणि AI चा वापर करून कॅन्सरसारख्या गंभीर आजारांचे निदान लवकर होऊ शकते.

कोविड-19 सारख्या साथींच्या रोगांचा अंदाज आणि व्यवस्थापन करण्यात बिग डेटाची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे.

2. वित्त क्षेत्र (Banking & Finance):

बँका आणि वित्तीय संस्था ग्राहकांच्या आर्थिक वर्तनाचा अभ्यास करून फसवणूक ओळखतात आणि सुरक्षित व्यवहार सुनिश्चित करतात.

क्रेडिट स्कोअरिंग, धोका व्यवस्थापन (Risk Management), गुंतवणूक धोरणे आदींसाठी बिग डेटा मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो.

3. ई-कॉमर्स आणि डिजिटल मार्केटिंग:

अॅमेझॉन, फ्लिपकार्ट, झोमॅटो यांसारख्या कंपन्या ग्राहकांच्या आवडीनिवडी समजून खरेदीचा अनुभव सुधारतात.

मशीन लर्निंग आणि AI वापरून वैयक्तिकृत जाहिराती (Personalized Ads) दाखवल्या जातात.

4. स्मार्ट सिटीज (Smart Cities):

वाहतूक व्यवस्थापन, हवामान अंदाज, सार्वजनिक वाहतूक, पाणी व वीज व्यवस्थापन यांसारख्या गोष्टींचे विश्लेषण करून शहरे अधिक नियोजनबद्ध आणि कार्यक्षम बनविली जात आहेत.

ट्रॅफिक कंट्रोल, प्रदूषण नियंत्रण आणि आपत्ती व्यवस्थापन यामध्ये बिग डेटा उपयुक्त ठरत आहे.

5. कृषी क्षेत्र (Agriculture):

हवामानाचा अंदाज, जमिनीचा पोत, पिकांची स्थिती यावर आधारित स्मार्ट शेती (Smart Farming) करता येते.

ड्रोन आणि IoT सेन्सर्सद्वारे शेतीतील डेटा गोळा करून उत्पादन वाढवण्याचा प्रयत्न केला जातो.

6. संरक्षण व गुप्तचर यंत्रणा (Defense & Security):

सायबर सुरक्षा, दहशतवादविरोधी मोहिमा आणि आंतरराष्ट्रीय सुरक्षा धोरणांमध्ये बिग डेटा महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे.

ड्रोन, CCTV आणि इतर तंत्रज्ञानाद्वारे डेटा गोळा करून गुन्हेगारी नियंत्रित केली जाते.

 

—

बिग डेटा संदर्भातील आव्हाने आणि नैतिक प्रश्न

बिग डेटा वापरण्याचे अनेक फायदे असले तरी काही मोठी आव्हाने देखील आहेत.

1. गोपनीयतेचे प्रश्न (Privacy Issues):

मोठ्या प्रमाणावर वैयक्तिक माहिती संकलित होत असल्याने डेटा सुरक्षेची चिंता वाढली आहे.

GDPR (General Data Protection Regulation) आणि CCPA (California Consumer Privacy Act) सारख्या नियमांद्वारे वापरकर्त्यांचे संरक्षण केले जात आहे.

2. सुरक्षा धोके (Cyber Threats):

सायबर हल्ले आणि डेटा गळती रोखण्यासाठी मजबूत एन्क्रिप्शन आणि सायबर सुरक्षा उपाय आवश्यक आहेत.

हॅकर्स मोठ्या प्रमाणावर डेटा चोरण्याचा प्रयत्न करतात, त्यामुळे कंपन्यांना सुरक्षितता वाढवावी लागते.

3. पूर्वग्रह आणि निष्पक्षता (Bias & Fairness):

जर बिग डेटा अनैसर्गिक किंवा अपूर्ण माहितीवर आधारित असेल, तर तो चुकीचे निर्णय घेण्यास कारणीभूत ठरू शकतो.

त्यामुळे डेटा योग्य रीतीने संकलित करून त्याचा नैतिक आणि पारदर्शक वापर होणे गरजेचे आहे.

 

—

बिग डेटाचे भविष्य (Future of Big Data)

बिग डेटा आणि त्यासंबंधित तंत्रज्ञान भविष्यात आणखी प्रभावी होणार आहे.

1. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि मशीन लर्निंग (ML):

बिग डेटा आणि AI/ML यांच्या संयोगाने भविष्यातील व्यवसाय धोरणे अधिक अचूक बनतील.

स्वयंचलित निर्णय प्रक्रिया (Automated Decision-Making), AI बेस्ड विश्लेषण आणि स्मार्ट अॅप्लिकेशन्स यामुळे डेटा अधिक प्रभावीपणे वापरला जाईल.

2. क्लाऊड कम्प्युटिंग आणि IoT:

IoT (Internet of Things) डिव्हाइसद्वारे सतत डेटा गोळा करून स्मार्ट सोल्यूशन्स तयार केली जातील.

क्लाऊड कम्प्युटिंगच्या मदतीने प्रचंड प्रमाणात डेटा स्टोअर आणि प्रोसेस करता येईल.

3. ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान:

डेटा सुरक्षित ठेवण्यासाठी आणि हॅकिंग टाळण्यासाठी ब्लॉकचेनचा उपयोग वाढेल.

निष्कर्ष

बिग डेटा ही फक्त तांत्रिक संकल्पना नसून, ती समाजाच्या सर्व स्तरांवर परिणाम करणारी क्रांती आहे. डेटा योग्य पद्धतीने वापरल्यास तो संपूर्ण जगाच्या प्रगतीस मदत करू शकतो. मात्र, डेटाचा सुरक्षित आणि नैतिक वापर करणे तितकेच महत्त्वाचे आहे.

– प्रा. प्रशांत देविदास शिंपी
संगणक अभियांत्रिकी विभाग,
गोदावरी अभियांत्रिकी महाविद्यालय, जळगाव